Politoloq Ülkər Piriyeva “Yeni Gündəm”-ə ötən günlərdə Qırğızıstan və Tacikistan arasında artan sərhəd gərginliyi, atəşkəs, eyni zamanda bu gərginliyin səbəblərini açıqladı.
Sərhədlər siyasi kimlik qurma prosesində mühüm rol oynayır. Xüsusilə müasir milli dövlətlərin əsas xüsusiyyəti sərhədlərinin aydın xətlərlə çəkilməsidir. Üstəlik, sərhədlər tarixin siyasi kimlik aləti kimi yenidən şərh edilməsinə və qanuniləşdirilməsinə əsaslanır. Bu kontekstdə Orta Asiya respublikaları Sovetlərdən miras qaldıqları sərhəd / sərhəd problemlərini müstəqillikdən sonrakı dövrdə danışıqlar apararaq həll etməyə çalışırlar. Bununla birlikdə, məhdudiyyətlərə fundamentalist yanaşma deyil, konstruktivist bir yanaşma çərçivəsində yaxınlaşmaq bu danışıqlar prosesində daha funksional ola bilər.
1991-ci ildə müstəqillik qazanan Orta Asiya respublikaları, bir tərəfdən iqtisadi, siyasi və sosial problemlərin öhdəsindən gəlməyə çalışmaqla bərabər, digər tərəfdən isə milli dövlət quruculuğu müddətində ölkənin sərhədləri ilə bağlı problemlərlə qarşılaşmışlardır.
Tacikistan-Qırğızıstan sərhəddində Batken vilayətində çərşənbə günü qarşıdurmalar başladı. Hətta qarşıdurmaların daha da artdığı eşidildi. Axşam saatlarında atəşkəs elan edildiyi bildirilsə də, indiyə qədər münaqişə bölgəsində 96 nəfər həyatını itirib.
Bəli, ötən gün Qırğızıstanın Batken vilayətində Tacikistanla – iki ölkə əsgərləri arasında qarşıdurmanın olduğu məlum oldu. Hətta hər iki ölkənin onlar üçün strateji bölgə olan Fərqanə Vadisi bölgəsində sərhədə hərbi daşınmalar etdiyi söylənilirdi.
Təbii ki, bu qarşıdurmanın səbəbi araşdırıldıqda, hər iki ölkə mətbuatı ayrı-ayrı məlumat verməkdə davam edirdi. Belə ki, Tacikistan tərəfinin verdiyi məlumata görə, münaqişə Qırğızıstan tərəfinin Tacikistanla ikitərəfli razılaşmanın şərtlərini pozaraq Qolovnaya su paylama mərkəzini ələ keçirmək cəhdindən sonra baş verib. Lakin Qırğızıstan tərəfi isə, Tacik silahlı qüvvələrinin qarşıdurmada minaatan pulemyotlardan istifadə etdiyini iddia elədi.
Ancaq məlum olduğu kimi, yerli mənbələr suyun paylanması problemi səbəbi ilə iki ölkə arasında zaman-zaman gərginlik və qarşıdurma yaşanıldığını hər zaman vurğulayırlar. Təbii ki, ən vacib məqamlardan biri isə, sərhəd mübahisəsinin bölgədə davam etməsi kimi xəbərlər idi. Digər tərəfdən, Qırğızıstanın Tacikistanla təxminən 990 kilometr sərhədi olduğu halda, mübahisəli sərhəd bölgələri səbəbiylə iki ölkə vətəndaşları ilə sərhəd gözətçiləri arasında zaman zaman silahlı toqquşmalar baş verdiyi artıq məlumdur.
Bununla bərabər, böhran hər iki ölkə paytaxtında fövqəladə hallarla qiymətləndirildi.
Qeyd edim ki, qarşıdurma Qırğızıstanın Batken vilayətinin Kok-Taş kəndinin ərazisinə Tacikistan tərəfinin suya nəzarət etmək üçün işıq dirəklərinə videokameralar quraşdırmasından sonra başlanıb.
İlk olaraq isə, Tacikistan tərəfi qırğız kəndinin əhalisini daşa tutub, onlara ov tüfənglərindən atəş açıb.
Beləliklə, Qırğızıstan-Tacikistan sərhədindəki su mənbəyinin istifadəsi məsələsində iki ölkə xalqı arasında baş verən daş davası getdikcə artmış, nəticədə, təhlükəsizlik qüvvələri məsələyə müdaxilə etmişdir. Qısacası, hər iki ölkə xalqı arasındakı ortaq su məsələsi daş atma döyüşü ilə başlayıb, iki ölkə arasında silahlı qarşıdurmaya qədər alovlandı. Açıqcası, Tacikistanın şimalındakı Suğd bölgəsi ilə Qırğızıstanın cənubundakı Batken bölgəsini ayıran İsfara çayındakı su mənbəyi iki ölkəni müharibə astanasına gətirdi.
Beləliklə, səhər saatlarında su mənbəyindən istifadə mövzusunda fikir ayrılığı olan iki ölkənin xalqı bir-birlərinə daş atmağa başlayıb. Daşlı döyüş təhlükəsizlik qüvvələrinin müdaxiləsi nəticəsində qarşıdurmaya çevrilib.
Eyni zamanda, Qırğızıstan Dövlət Milli Təhlükəsizlik Komitəsi Tacikistanı mübahisəli su təchizatını bombalamaq üçün minaatanlardan istifadə etməkdə günahlandırdı.
Tacikistan hakimiyyəti isə, mənbənin onlara aid olduğunu iddia edərək, Qırğızıstan qüvvələrini Tacikistan sərhədçilərinə atəş etməkdə günahlandırdı.
Qırğızıstan Daxili İşlər Nazirliyinin verdiyi açıqlamada, Daxili İşlər nazirinin müavini Suyunbek Omurzakovun qarşıdurmanın yaşandığı bölgədən 800 vətəndaşın təhlükəsiz bölgələrə təxliyyə edildiyini bildirib.
Hətta məsələ bununlada qalmadı. Qırğızıstan Sərhəd Mühafizə Xidmətinin verdiyi açıqlamada, Tacikistanın başqa attığı neqativ addım olaraq, Tacikistanın Qırğızıstanın 5 sərhəd zastavasına silahlı hücum etdiyi iddia edilib.
Lakin bütün bu olanlara baxmayaraq, axşam saatlarında hər iki ölkənin xarici işlər nazirləri atəşkəs elan edərək sərhəddən əsgərlərinin geri çəkilməsi barədə razılığa gəlib.
Qırğızıstan-Tacikistan sərhədində suya nəzarət üstündə yaranan qarşıdurma, razılığına əsasən, dünən saat 20:00-dan etibarən, atəşkəslə sona yetib. Atəşkəsə əsasən, hər iki tərəfdən olan silahlı qüvvələr əvvəlki yerlərinə qayıdacaq.
Dünəndən etibarən qarşıdurmaların artdığı eşidilsə də, axşam saatlarında atəşkəs elan edildiyi bildrilsə də, indiyə qədər münaqişə bölgəsində 96 nəfər həyatını itirib..
Belə ki, müstəqillikdən sonrakı dövrdə, 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə müstəqillik qazanan beş Orta Asiya respublikası, yəni Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan, bir tərəfdən iqtisadi, siyasi və sosial problemlərin öhdəsindən gəlməyə çalışmaqla bərabər, digər tərəfdən isə milli dövlət quruculuğu müddətində ölkənin sərhədləri ilə bağlı problemlərlə qarşılaşmışlardır. Bununla yanaşı müstəqillik dövrü, milli dövlət qurma müddətində problemlərlə qarşılaşmışlar. Üstəlik, bu respublikalar Sovetlər bölgəsindən bölgəyə görə çox fərqlənən regional kimliyin vacib olduğu çox etnik bir ictimai quruluşa miras qaldılar. Bu çərçivədə yeni müstəqil respublikalar eyni zamanda iki problemlə üzləşməli oldular. Digər etnik şəxsiyyətləri vahid etnik kimlik ətrafında birləşdirməyə çalışarkən, eyni zamanda bütün vətəndaşları əhatə edəcək yeni ortaq siyasi kimlik yaratmaq.
Qırğızıstan və Tacikistan arasındakı sərhədlərin delimitasiyası və işarələnməsi ilə bağlı danışıqların davam etdiyi görülür. İki ölkə arasındakı sərhədlərin delimitasiya və işarələnmə danışıqları 2002-ci ildə başlamışdır. Qırğızıstan ilə Tacikistan arasında təxminən 970 km olan sərhədin böyük hissəsi hələ də mübahisəlidir.
Qırğızıstan-Özbəkistan sərhəd problemində olduğu kimi Qırğızıstan ilə Tacikistan arasındakı sərhədlərin delimitasiyası və işarələnməsi prosesindəki ən vacib problem, hər iki ölkənin fərqli tarixlərə aid rəsmi sənədlərə istinad etməsidir. Tacikistan sərhədlərin 1924-cü ilə görə təyin olunmasını tələb edərkən, Qırğızıstan sərhədlərin 1958-1959 və 1989 sənədləri çərçivəsində həll edilməsinin tərəfdarıdır.
Qırğızıstan ilə Tacikistan arasındakı sərhəd problemlərindən su və torpaq kimi təbii sərvətlərdən istifadənin zəruriliyindən irəli gələn yerli səviyyədə qarşıdurmaların 1980-ci illərə gedib çıxdığı görülür. 1980-ci illərdən bəri Qırğızıstanın Batken bölgəsində yaşayan qırğızlarla Tacikistanın İsfara bölgəsində yaşayan taciklər arasında vaxtaşırı qarşıdurmalar olub. 1982-ci ildə Voruh-Tangi və 1988-ci ildə Matç-Aktatır kəndlərində Qırğızlarla Taciklər arasında yerli səviyyədə qarşıdurmalar yarandı. Yenə də 1989-1990-cı illərdə bu bölgədə qarşılıqlı yerli qarşıdurmalar yaşandı. 1991-ci ildə Tacikistan Qırğızıstandan 10 fərqli bölgə üçün torpaq istədi. Bu inkişaflardan sonra Qırğızıstan və Tacikistan prezidentləri bir-birini qarşılıqlı ittiham etdilər və iki ölkə arasında böhran yaşandı.
Qırğızıstan və Tacikistan arasındakı qarşılıqlı qarşıdurmaların digər bir səbəbi də anklav məsələsidir. Tacikistanın Qırğızıstanda Voruh və Kayragaç adlı iki torpağı var. Qırğızıstan sərhədləri içərisindəki Tacikistanın Voruh anklavı, münaqişələrin yaşandığı bir bölgə olması baxımından xüsusilə vacibdir. Voruh anklav sahəsi
Kiçik olmasına baxmayaraq, orada 30.000 nəfər yaşayır. Üstəlik, anklav Qırğızıstan kəndləri ilə əhatə olunmuş və bu kəndlilərin nəqliyyat yolu Voruhdan keçir. Bu çərçivədə Voruh xalqı (yəni Tacikistan vətəndaşları) ilə Qırğızıstan kəndliləri (Qırğızıstan vətəndaşları) arasında davamlı bir münaqişə var. Beləliklə, yerli əhali arasında nəqliyyat, su və torpaq bölgüsü kimi səbəblərdən qaynaqlanan qarşıdurmalar sürətlə dövlətlərarası bir məsələyə çevrilir.
Ancaq Qırğızıstan və Tacikistan arasındakı sərhəddəki qeyri-müəyyənliklər və nəticədə yaranan gərginlik illərdir davam edir. Son illərdəki bir çox hadisələrə baxmayaraq, iki ölkənin hökumətləri sərhəd tənzimləmə təşəbbüslərində uzlaşma və sülh yolu ilə məsələləri həll etməyə çalışdılar. Lakin hər iki ölkənin rəsmiləri sərhədlərin son tənzimlənməsinin uzun illər çəkə biləcəyini bildirirlər.
Orta Asiyadakı sərhəd problemlərinin kökündə Rusiya Sovet imperializmi dayanır. Sovet İttifaqının Orta Asiyada süni şəkildə çəkdiyi və bölgədəki müstəmləkə regional hakimiyyətinə xidmət edən sərhəd xətləri artıq illərdir böyük bir problemlər yaradır. Bölgədə tamamilə xarici torpaqlarla əhatə olunmuş anklavlar var. Bu problemlər bölgədə başqa yerlərdə də var. Məsələn, Özbəkistana məxsus kiçik bir torpaq sahəsi Qırğızıstanın sərhədləri daxilində bir adacıq kimi yerləşir və bu ölkə ilə birbaşa əlaqəsi yoxdur. Bu adacıqlar da bölgə ölkələri arasında qanlı qarşıdurmalara səbəb olan böhranlara gətirib çıxarır.
Ümid edirik ki, bundan sonra hər iki ölkə atəşkəsə əməl edəcəkdir.
Politoloq Ülkər Piriyeva
