Avropanın qazlaşdırılması ilə şımaran Yunanıstanın, Cənubi Kiprin Şərqi Aralıq dənizindəki enerji qaynaqlarını Türkiyəsiz Avropaya daşımaq arzusu “EastMed” layihəsi adlandırılıb. ABŞ-ın bu layihəyə dəstəyindən vaz keçməsi utopik layihəni az qala puça çıxarıb.
“Yeni Gündəm” xəbər verir ki, ABŞ-ın “EastMed” layihəsi ilə bağlı qərarı Yunanıstan və rum tərəfini narahat edib. Afina Vaşinqtonun qərarının layihə üçün əhəmiyyətli olmadığını və fəaliyyətlərin bu mərhələdə davam edəcəyini bildirsə də, layihənin digər tərəfdaşları olan Misir və İsrail bu məsələni nəzərdən keçirmək qərarına gəliblər.
Türkiyəni ortadan qaldıraraq Şərqi Aralıq dənizi qazını nəql etməyə çalışan Yunanıstan və rum rəhbərliyi Ankarasız heç bir planın uğurlu olmayacağını bir daha görməli olub, ABŞ və Türkiyənin yaxın gələcəkdə oynayacağı rolu ekspertlər dəyərləndirib. TÜRK DEGS-in prezidenti kontr-admiral Cihat Yaycı, Kıbrıs Elm Universitetinin dekanı Prof. Dr. Ata Atun mövzu ilə bağlı əhəmiyyətli açıqlamalar veriblər.
Yunan və rum tərəflərinin Türkiyəni bir kənara atmaq üçün qurduqları bu planın nə rasional, nə də sərfəli olduğu çox keçmədi. Razılaşma həyata keçirilsə belə, Türkiyənin icazəsi olmadan qaz borularının çəkilə bilməyəcəyinə diqqət çəkən TÜRK DEGS sədri kontr-aamiral Cihat Yaycı Türkiyəsiz bir planın həyata keçirilə bilməyəcəyinə diqqət çəkib:
“EastMed layihəsi sərfəli layihə deyildi. Dərinliyi, uzunluğu, ehtiyatı və daşınması baxımından düzgün layihə deyildi. Eyni zamanda, buradakı boru kəmərlərinin Türkiyənin dəniz yurisdiksiyasından keçməli olduğu bir həqiqət idi. Boru kəməri digər dövlətlər üçün hüquq olsa da, BMT-nin Dəniz Hüququ Konvensiyasının müddəalarına əsasən, dəniz yurisdiksiyasına malik olan dövlətə marşrutlar vermək və marşrutu müəyyən etmək səlahiyyəti verilir. Yəni razılaşma həyata keçirilə bilsə belə, marşrut üçün Türkiyə ilə məsləhətləşmələr aparılmalı idi. Onlar Türkiyədən marşrut götürməkdən çəkindilər. Ona görə də bu layihəni xərc və siyasət baxımından reallaşdırmaq mümkün olmadı. Türkiyəni kənarda qoymağa çalışaraq bunu başdan-başa etmək mümkün deyildi”.
Türkiyə illərdir hər kəsi Şərqi Aralıq dənizindəki karbohidrogen yataqlarını ədalətli və ədalətli şəkildə paylaşmağa çağırır. İsrail və Misiri aralarında ən pis anda belə tarlaları bərabər bölüşdürməyə çağıran prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan, bölgədə ən ədalətli həllin təmin edilməsi üçün böyük səy göstərdi. Yunanıstan və Kipr Rum Administrasiyası bu çağırışlara məhəl qoymasa da, həqiqət qısa zamanda üzə çıxdı. İlk dəfə 2011-ci ildə istifadəyə verilən EasMed layihəsi müqavilə mərhələsindən çıxa bilməyib.
Nəhayət, Vaşinqton administrasiyası ABŞ-ın veto qoyduğu və arxasında durmaqdan çəkindiyi layihəyə iki səbəb göstərdi. Yaycı bu səbəblərin Türkiyənin irəli sürdüyü arqumentlərlə üst-üstə düşdüyünü və ABŞ-ın bu nöqtədə Türkiyə ilə eyni nöqtəyə gəldiyini bildirib:
“ABŞ-ın EastMed-dən çıxması vacibdir. Çünki ABŞ bu məqamda geri çəkilərkən iki səbəb irəli sürür. Məhz bizim irəli sürdüyümüz səbəblərdir. Birincisi xərc, ikincisi Şərq Aralıq dənizində gərginlik elementinin meydana çıxmasıdır.
Bu səbəbdən ABŞ geri çəkildiyini açıqladı. Layihənin çox bahalı olacağı və maliyyənin olmayacağı aydın idi. Maliyyə tapmaqda çətinlik çəkən yunan-rum ikilisinin bunu reallaşdırmağa gücü çatmadı. Bizi sırf siyasi problemə salmaq üçün “AB-nin buna ehtiyacı var, Türkiyə bunu keçmir, qarşısını alır, Rusiyanın təbii qazda monopoliyası var. “Aİ-ni məcbur edirlər” kimi bəyanatlar verirdilər. Məlum oldu ki, bu doğru deyil. Məlum oldu ki, AB və digər dövlətləri çətin vəziyyətə salan Yunanıstan və Kipr rumlarıdır. Bu layihədən dəstəyin geri çəkilməsi də bunların nəticəsidir”.
Cihat Yaycı, “EastMed” layihəsinin çökməsinə baxmayaraq, yunan və rum tərəflərinin Türkiyəni düşmənçiliklə çıxarmaq üçün səylərinin davam etdiyini ifadə edərək, bölgənin yaxından təqib edilməsi lazım olduğunu müdafiə edərək deyib:
“Bu layihədən dəstək geri çəkilib, lakin digər layihələrə diqqət yetirmək lazımdır. Başqa marşrutlar da yaradılmağa çalışır. Biz onları yaxından izləməliyik. Əsas odur ki, boru kəmərlərinin tranzit marşrutunda olmasın, amma mənbəyə sahib olmaq.Mübarizəmiz marşrut yox, mənbəyə sahib olmaq olmalıdır. Nəqliyyat marşrutu deyil, daşınacaq materialın olmasını hədəfləməliyik. Məqsədimiz neft, təbii qaz və təbii sərvətlərə sahib olmaq olmalıdır”.
Türkiyənin atılacaq mümkün addımlara qarşı sağlam düşüncə ilə hərəkət etməyə davam etməsi lazım olduğunu qeyd edən Yaycı, sahədə tədbir görməsi lazım olduğunu da qeyd edərək, 4 addımlı həll strategiyası ilə sahədə varlığını gücləndirə biləcəyini söyləyib:
“Şərqi Aralıq dənizində oyunun gedişatını dəyişmək və tarazlığı öz xeyrimizə çevirmək üçün hazırladığımız hərbi güc tətbiqini nəzərdə tutmayan 4 addımlı həll strategiyası belədir;
1. Türkiyə və KKTC əvvəlcə dəniz yurisdiksiyaları üçün ortaq istifadə müqaviləsi imzalamalıdır, 2. Türkiyə seysmik kəşfiyyat və qazma gəmilərimizi KKTC-yə kirayə verməlidir, 3. KKTC bu gəmilərdə KKTC bayrağını dalğalandırmalıdır, 4. KKTC bayraqlı gəmilər dərhal 5-ci və 10-cu parsellərdə Kipr Rum Administrasiyasına getsin. Onun yanında qazma işlərinə başlasın”.
Yaycı qeyd edib ki, bu addımlar atılsa, aşağıdakı qazanclar əldə olunacaq:
“Türkiyənin Şərqi Aralıq dənizindəki Mavi Vətən hissəsi də KKTC-nin Mavi Vətəni olacaq. Beləliklə, KKTC normalda sahib olacağı dəniz sahəsindən təxminən 10 qat daha böyük bir ərazidə hüquqlara sahib olacaq və əldə ediləcək qaynaqlardan razılaşdırılacaq miqdarda bir pay bu gün KKTC-nin rifahına gələcəkdə böyük töhfə verəcək. Türkiyənin Şərqi Aralıq dənizindəki Mavi Vətən hissəsi də KKTC-nin Mavi Vətəni olacaq. Beləliklə, KKTC normalda sahib olacağı dəniz sahəsinin təxminən 10 qatı böyüklüyündə bir sahədə hüquqlara sahib olacaq və əldə ediləcək qaynaqlardan razılaşdırılacaq miqdarda pay alaraq, ölkənin rifahına böyük töhfə vermiş olacaq. Bu gün və gələcəkdə və beynəlxalq qurumlar və dövlətlər KKTC-yə müraciət etməli və onun tanınması üçün zəmin yaratmalı olacaqlar. KKTC-nin adada Kipr Rum Administrasiyası qədər haqqa sahib olduğunu rəsmən bildirməklə oyun pozulacaq. Bu, qanuni, hüquqi və diplomatik önləyici addım olardı. Bu, “şah” və “vəzir” gedişi kimidir”.
Yunanıstan və rum tərəfinin Türkiyəyə bir məcburiyyət tətbiq etməyə çalışdığına işarə edən Kıbrıs Elm Universitetinin dekanı Prof. Dr. Ata Atun isə bunları deyib:
“Bu məsələni belə ümumiləşdirmək lazımdır. Xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlu da bir neçə gün əvvəl bəyan etmişdi: ABŞ və Qətərin Türkiyə ilə ortaq razılaşması var. ABŞ və Qətər Türkiyə qarşısında Mavi Vətənə uyğun hərəkət edəcəklərini öhdələrinə götürürlər. .Bu o deməkdir ki, Sevilya xəritəsinin məzmununa görə indi yunanların və ya yunanların “Bu bizimdir” deməsi bir hekayədir. Türkiyənin şənbə günü “Nautical Geo” gəmisinə reaksiyası və AB-nin də bu məsələdə şərh verməməsi bunu təsdiqləyir”.
Yunanıstanın tələblərinin artıq ABŞ və AB qarşısında heç bir əhəmiyyət kəsb etmədiyinə diqqət çəkən Atun, AB-nin son dövrlərdəki rəftarlarının onların sahədə Türkiyəni üstün tutduqlarına işarə etdiyini bildirib:
“Bütün bunlar bütövlükdə nəzərə alındıqda, Mavi Vətən anlayışının həm beynəlxalq, həm də böyük dövlətlər tərəfindən qəbul edildiyinin göstəricisidir. Bu hadisələr Aİ-nin Türkiyəni haqlı gördüyünün sübutudur. Aİ-nin bu gün verdiyi açıqlama var: “Biz Türkiyəyə sərmayə qoymaq niyyətindəyik. Ona görə də Yunanıstanın Türkiyəyə qarşı tətbiq etmək istədiyi sanksiyaları rədd etdilər. Ona görə də mənzərə ortaya çıxdı. Həm Mavi Vətən. Aİ və ABŞ Türkiyəsiz bölgədə mövcud ola bilməyəcəkləri ilə bağlı fikirlərini dolayısı ilə izah edirlər”.
Yunan liderliyindəki Türkiyə əleyhdarı lobbisinin Şərqi Aralıq dənizində başda KKTC olmaqla Ankaranı təsirsiz hala gətirmək planının sona çatdığına diqqət çəkən Atun, ABŞ-ın açıqlaması ilə burada həm iqtisadi baxımdan fərqli planların olduğuna diqqət çəkib:
“Türkiyənin Kıbrısı qurban verməsi və ya itirməsi qətiyyən müzakirə mövzusu deyil. Mavi Vətənin Şərqi Aralıq dənizi ayağı birbaşa KKTC ilə bağlıdır. Adada federasiya qurulursa, tək dövlət üzərindədirsə, Türkiyə Şərqi Aralıq dənizində bütün hüquqlarını itirəcək. Qərb illərlə bunu Türkiyəyə qarşı həyata keçirməyə çalışdı. Ancaq Türkiyə bu vəziyyəti anladı və 2018-ci ildən diplomatik mövqeyini ona uyğun formalaşdırdı. Ankara dəfələrlə deyirdi ki, federal dövlət ola bilməz. Seçkilərdən bəri 2020-ci ildə Türkiyə bərabər suverenliklə iki dövlətli həllin arxasında dayanıb. Biz bu layihənin həm dərinlik, həm fiziki, həm də iqtisadi xərclər və şəraitə görə həyata keçirilə bilməyəcəyini bildirmişdik. Bunun son siqnalını ABŞ-ın Afinadakı səfirliyi ötən aylarda açıqlayıb. “Geoffrey Pyatt” ABŞ şirkətləri uydurma investisiyaların arxasında dayanıb dayanmayacaqlarını deyirlər. ABŞ bunu keçən həftə rəsmiləşdirdi”.
