Aprelin 26-da BMT Baş Assambleyası BMT ilə Avropa Şurası arasında əməkdaşlığa dair qətnamə qəbul edib. Sənədin mətnindəki cümlələrdən birində Rusiyanın Ukraynaya qarşı hərəkətləri təcavüz adlandırılır .
“Yeni Gundem” xəbər verir ki, Qazaxıstan, Çin, Türkiyə, Ermənistan və Braziliya qətnamənin lehinə səs verib. Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan və daha 15 ölkə bitərəf qalıb.
– Qazaxıstanın bu mövqeyi nədən xəbər verir?
— Qazaxıstanın belə bir mövqe bildirməsi böyük dəyişiklik və böyük məna deməkdir. İlk növbədə, BMT-nin qarşısında qoyulan suala baxmaq lazımdır ki, bunu bir neçə mövqedə şərh etmək olar. BMT və Avropa Şurası arasında əməkdaşlığın vacib olub-olmaması ilə bağlı bəndlərdən biri Rusiyanı təcavüzkar olmaqda ittiham edir. Müharibə başlayandan bəri Mərkəzi Asiya ölkələri müharibə ilə bağlı qətnamələrin səsverməsinə qatılmayıb və ya bitərəf qalıb. Rusiya regionumuz üçün mühüm iqtisadi tərəfdaşdır. Belə bir vəziyyətdə Rusiya ilə münaqişəyə girməmək üçün Mərkəzi Asiya ölkələri neytral mövqe seçdilər. Amma neytral olmaq biganə olmaq demək deyil. Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi əslində Orta Asiya ölkələrini çox narahat edir. İndiyədək həm Qazaxıstan, həm də Özbəkistan səsvermə prosesində bitərəf qalıb. O, yalnız Rusiyanın BMT-nin İnsan Haqları Şurasında qalıb-qalmaması sualına “hə” cavabını verib. Qazaxıstan Rusiyanı təcavüzdə ittiham edən səsvermədə ilk dəfə olaraq müsbət cavab verdi. Bununla da Qazaxıstan Rusiyaya etirazını bildirir.
Rusiyaya Qazaxıstanın bir hissəsini udmaq təklif olunub, Tokayev cavab verib
Bundan başqa, Rusiyanın yaxın tərəfdaşı olan ÇXR, Hindistan, Türkiyə kimi ölkələr də Rusiyanın əleyhinə səs verib. İndi bu vəziyyətdə Rusiyaya “biz sizin əleyhinizə səs vermədik, ancaq BMT və Avropa Şurasının əməkdaşlığına səs verdik” deyə bilərlər. Doğrudan da, bu əməkdaşlıq vacibdir.
Qazaxıstan məsələsi ilə bağlı iki şərh var: Qazaxıstanın siyasi elitasının mövqeyi: “Rusiya zəifləyib, artıq bizə təzyiq edə bilməz” və ya “Rusiya Ukraynadan sonra bizə hücum edəcək, ona görə də hazırlaşmaq lazımdır”. Bu vəziyyət üçün beynəlxalq ictimaiyyət.” ola bilər.
Əslində, postsovet məkanında ən böyük əlaqə Rusiya ilə Qazaxıstan arasındadır. Nazarbayevin dövründə onlar ən yaxın müttəfiq olublar. Sonrakı 4 ildə Tokayevlə Putin arasında münasibətlər müsbət olmayıb. Tokayev beynəlxalq hüquq çərçivəsində hərəkət etdi və Rusiyanı hesablaşmağa məcbur edən siyasətçi kimi meydana çıxdı. Nazarbayev isə avtokrat idi. Tokayevlə Putin arasında çoxlu toqquşmalar olub. Xüsusilə, 2022-ci ilin əvvəlində Sankt-Peterburqda Tokayev Putinin yanında dayanaraq “DXR” və “ÇXR”i tanımadığını, bununla da Putinin reputasiyasına xələl gətirdiyini bildirib. Bu, münasibətləri daha da soyuqlaşdırır. Amma bu dəfə Rusiyaya yaxın olan digər dövlətlərin də əleyhinə səs verməsi vəziyyəti bir az yumşaldır.
Putinə öz reputasiyasını bərpa etmək üçün qələbələr lazımdır. Belə fikirlər də var ki, Ukraynada müharibə dayansa, Qazaxıstanın şimalını işğal edə bilərlər. Rusiyada Qazaxıstana qarşı təxribatlar artır. İndiki məqamda Qazaxıstanın bu hərəkəti Rusiya tərəfindən hansı reaksiyaya səbəb ola bilər?
— Qazaxıstan artıq Kremlin “qara siyahısı”ndadır. 2020-ci ildə Avrasiya İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv ölkələrin dövlət başçılarının görüşündə Putinlə Tokayev arasında mübahisələr olub. Tokayev açıqlamasında Aİİ-də bərabərliyin olmadığını, Rusiyanın digər ölkələrin potensialını əlindən aldığını bildirib. Putin iki il əvvəl televiziyaya verdiyi müsahibədə Qazaxıstana işarə edərək demişdi ki, Sovet İttifaqına kiçik ölkə kimi daxil olub, böyük torpaqlarla çıxan ölkələr var. Amma Kremlə yaxın politoloqlar açıq şəkildə deyirdilər ki, Qazaxıstan nəzərdə tutulur. Tokayev bildirib ki, Qazaxıstan ərazisi beynəlxalq səviyyədə tanınır və ona hücum olarsa, bu hərəkətlər beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmayacaq.
Ukraynada müharibə uğursuzluğa düçar olduğu üçün Qazaxıstana mümkün müdaxilə təxirə salınıb. Rusiya iddia etdiyi kimi qalib gəlmədi. O, kömək üçün Şimali Koreya və İrana üz tutdu, yəni güclü ordu bütün dünyanın təsəvvüründə yox oldu. Rusiyanın Qazaxıstana ikinci cəbhə açmaq üçün kifayət qədər potensialı yoxdur. Ukraynada məğlubiyyət Rusiyada siyasi böhranı sürətləndirəcək, ona görə də Kreml nümayəndələri Ukraynaya kompensasiya vermək yollarını axtarırlar. Məhz kompensasiya üçün Mərkəzi Asiya seçilə bilər, ona görə də region ölkələri çox diqqətli olmalıdırlar.
Yuxarıda dediyim kimi, ÇXR və Hindistan kimi ölkələr də Rusiyanın əleyhinə səs veriblər. Belə olan halda Rusiya yalnız Qazaxıstana reaksiya verərsə, bu ikiüzlülük olar. Ona görə də Rusiya “qazanmağa” borcludur – bu vəziyyəti qəbul edib, unudub. Amma Qazaxıstanla bağlı gələcək işlərdə bu şey yadda qalacaq. Rusiya ilə ən böyük sərhədi olan ölkə Qazaxıstandır.
— Yaxın gələcəkdə Mərkəzi Asiya ölkələrinin xarici təhlükələrə “yox” deyə biləcəklərini gözləmək olarmı?
– Səsvermə prosesindən də görünür ki, Mərkəzi Asiya ölkələri arasında koordinasiya səviyyəsi çox aşağıdır. O vaxta qədər Türkmənistandan başqa bütün ölkələr eyni şəkildə səs vermişdilər. Amma bu dəfə Qazaxıstan və digər 3 ölkənin fikri eyni yerdən gəlmədi. Əslində hücuma məruz qala biləcək ölkə Qazaxıstandır. Belə bir vəziyyətdə regionun ikiyə bölünməsi qalan ölkələrin də Rusiyanın təcavüzü ilə üzləşmə ehtimalını artıracaq. 4 respublikanın hamısı bir mövqedə dayanmalı idi. Əsr yarım əvvəl Çar Rusiyası xanlıqları parçalayaraq bölgəni zəbt etmişdi. Tarix bu gün təkrarlanır. Region ölkələri də eyni fikirdə olsaydı, Rusiyanın təzyiq imkanları azalardı.
Hazırda Orta Asiya üç yerə bölünüb: Rusiyadan yüksək səviyyədə qorxu olan Türkmənistan, 3 neytral respublika və qarşı çıxan Qazaxıstan. Bu, bölgənin parçalanmasından xəbər verir.
– Özbəkistan həmişə bitərəf qalıb. Bəs o, nə vaxtsa Rusiyanın əleyhinə səs verə bilərmi?
– Nə qədər ki, Putin hakimiyyətdədir, bunu gözləmək olmaz. Çünki postsovet ölkələrinin arzusu Putinin hakimiyyətdən getməsidir.
Putin hakimiyyətə gələndə Kərimovla Yeltsin münasibətlərini bir səviyyədə saxlamalı idi. Çünki Putin birdən-birə böyük gücə çevrilmədi, getdikcə böyüdü. Odur ki, Kərimovun vaxtında Putin hakimiyyətinə qarşı müəyyən tənqidlər səslənir, Krımın ilhaqına reaksiya verilirdi. 2016-cı ildə Özbəkistanda hakimiyyət dəyişikliyi zamanı Putin beynəlxalq səhnədə əsas qüvvə idi. Ona görə də Orta Asiya ölkələri Yeltsinlə bərabər bərabər münasibət qura bilmədilər. Ona görə də Mərkəzi Asiya ölkələrinin hakimiyyəti Putinin getməsini istəyir. Hazırda region ölkələri Rusiya ilə toqquşmadan Putinin gücünün getməsini gözləyir.
Söhbətin əvvəlində dediyim kimi, neytrallıq biganəlik demək deyil. Mərkəzi Asiya dövlətlərində hakimiyyətin və ərazi bütövlüyünün saxlanılması problemi var. Daxili problemlərdən istifadə edərək təzyiq Rusiyaya xas xüsusiyyətdir. Dünyanın digər qüdrətli ölkələri bir ölkəyə resurslar təklif etməklə təsir edir, Rusiya isə bunu təzyiq və şantaj yolu ilə edir.
