“Möcüzə” mineralının maraqlı tarixçəsi.
Adi parça kimi görünsə də, odda yanmırdı, əksinə, alova atanda təmiz və parlaq olurdu. O qədər möhkəm idi ki, məlum vasitələrlə onu parçalamaq və ya məhv etmək mümkün deyildi. Bu xüsusiyyətləri sayəsində min illərdir ki, imperatorların süfrələrindən tutmuş kasıbların evlərinə qədər hər yerdə istifadə olunur. Lakin zaman keçdikcə bunun nə qədər təhlükəli olduğu aydın oldu.
Sehr kimi tanınan bu maddənin maraqlı tarixi..İngiltərənin paytaxtı Londondakı Təbiət Tarixi Muzeyinin mineral qalereyasında bəzəkli sütunlar arasında palıd ağacından hazırlanmış şüşə şkaf var. Şkafın içərisində kiçik şəffaf plastik qutu var. Qutuda böyük hərflərlə AÇMAYIN yazılıb.
Qutunun içərisində boz yun topa bənzəyən bir şey var. İş o yerə çatıb ki, ətrafdakı digər mineralları görəndə adam bu yun topunun səhvən sərgiyə daxil edildiyini düşünür.
Hal-hazırda plastik qutusunda heç kimə zərər verməsə də, bu boz yun topu əslində çox, çox təhlükəli və hətta öldürücüdür. Daha da inanılmazı odur ki, bu iplik topunun bir vaxtlar ABŞ-ın qurucu atalarından biri olan ixtiraçı Benjamin Franklinə məxsus olmasıdır.
“Bu ölümcül yun topu nədir?” Soruşduğunuzu eşidə bilərik. Dərhal cavab verək: Bu, asbestdən hazırlanmış pul kisəsidir. Qutunun içərisində boz yun topa bənzəyən bir şey var. İş o yerə çatıb ki, ətrafdakı digər mineralları görəndə adam bu yun topunun səhvən sərgiyə daxil edildiyini düşünür. Hal-hazırda plastik qutusunda heç kimə zərər verməsə də, bu boz yun topu əslində çox, çox təhlükəli və hətta öldürücüdür. Daha da inanılmazı odur ki, bu iplik topunun bir vaxtlar ABŞ-ın qurucu atalarından biri olan ixtiraçı Benjamin Franklinə məxsus olmasıdır.
Min illər boyu insanlar asbestin ölümcül bir maddə olduğunu bilmirdilər. Əksinə, bu maddənin həyəcan verici və hətta möcüzəvi olduğu düşünülürdü və bir çox cəlbedici xüsusiyyətlər asbeste aid edilirdi.
Bu sehrli mineral padşahların paltarlarına toxunur və şoular göstərmək üçün istifadə olunurdu. Əslində, 18-ci əsrdə bir filosof gecələr başında asbestdən hazırlanmış papaqla yatırıb.
Təqvimlər 1725-ci ili göstərirdi. O zaman Franklin indiki kimi ixtiraçı və siyasətçi kimi tanınmırdı. Əksinə, o, Londonda yaşayan cəmi 19 yaşında idi və işindən qovulduğu üçün sındırıldı.
Franklin nəhayət mətbəədə iş tapmağı bacardı, lakin o, yenə də tez pul qazanmağın yollarını axtarırdı.
Bir gün Franklin kolleksiyaçı Hans Sloan-a məktub yazmaq və Atlantikanın o biri tərəfindən Londona gedərkən ona maraqlı əşyalar gətirdiyini bildirmək qərarına gəldi. Onların arasında asbestdən toxunmuş pul kisəsi də var idi.
Bu maraqlı yanğına davamlı bir əşya idi. Əslində kisəni çirklənəndə alovun üstündə tutmaq onu “təmizləmək” üçün kifayət edirdi.
Məktubu oxuyanda maraq yaranan Sloane, Franklini evinə dəvət etdi və bu gün Təbiət Tarixi Muzeyində olan pul kisəsi müqabilində bu gəncə əhəmiyyətli bir ödəniş verməyə razı oldu.
Əslində, asbestin yanğına davamlılığı bir neçə min il əvvəl aşkar edilmişdir. Bu xüsusiyyətinə görə asbest əsrlər boyu müxtəlif rituallarda və əyləncə şoularında istifadə edilmişdir.
Məsələn, eramızın 1-ci əsrində yaşamış Roma filosofu və yazıçısı Plini Elder öz oxucularına “canlı kətan” adlandırdığı yeni parça növü haqqında danışırdı. Bu parça bir çox qəribə məqsədlər üçün istifadə edilə bilər. Məsələn, Plini bu materialdan hazırlanan çirkli salfetlərin oda atılaraq təmizləndiyinin öz gözləri ilə şahidi olub.
SALFETDƏN KƏFƏNƏ QƏDƏR ÇOX SAHƏLƏRDƏ İSTİFADƏ OLUNUB.
Əslində, asbestin yanğına davamlılığı bir neçə min il əvvəl aşkar edilmişdir. Bu xüsusiyyətinə görə asbest əsrlər boyu müxtəlif rituallarda və əyləncə şoularında istifadə edilmişdir.
Pliniyə görə hökmdarların kəfənləri də eyni parçadan tikilirmiş. Plininin qeyd etdiyi bu maddə, təbii ki, asbestdən başqa bir şey deyildi. Üstəlik, asbestin xassələri haqqında hekayələr artıq qədim dünyada yayılmağa başlamışdı.
Müxtəlif mənbələrdə asbestdən dəsmal, ayaqqabı və tor istehsalında istifadə edildiyi bildirilir.
Qədim Yunanıstandan bir hekayə, ilahə Afina üçün hazırlanmış və bir il sönmədən yandırılan qızıl lampadan bəhs edir. Bu lampanın fitilinin düzəldildiyi “Karpat kətan” adlı materialın asbeste verilən başqa bir ad olduğu düşünülür.
Asbest təbiətdə təbii olaraq mövcud olan bir mineraldır. İtalyan Alplarından Avstraliyanın mərkəzi hissələrinə qədər bir çox bölgədə qayalarda tapıla bilər. Lakin zaman keçdikcə hər iki nəzəriyyənin həqiqətdən uzaq olduğu məlum oldu. Plini bu xüsusi kətanın odadavamlı olmasının səbəbini onun Hindistanda yaranmasında hesab edirdi və o, günəş altında yanan, “bir damcı yağışın düşməyən” bu torpaqlarda bitən bitkilərin yanğına davamlılığının artdığını iddia edirdi.
Sonrakı dövrdə bu materialın salamandr dərisindən hazırlandığına dair nəzəriyyələr də irəli sürüldü. (Orta əsrlərə qədər salamandrların odda yanmadığına inanılırdı.)
Türkiyədə asbestin istifadəsi 2004-cü ildə məhdudlaşdırıldığı halda, 2011-ci ildə tamamilə qadağan edilib. Bununla belə, əvvəllər tikilmiş binalarda və köhnə və ya asbestdən istifadənin qadağan olunmadığı ölkələrdən gətirilən bəzi məhsullarda asbestin aşkar edildiyini göstərən araşdırmalar var.
Keçən il Kahramanmaraş zəlzələlərindən sonra dağıntıların çıxarılması işləri zamanı asbest riskləri ön plana çıxdı.
Mənbə və istifadə sahəsinə görə bir çox fərqli görünüşə malik olan asbest, mikroskopda görünən sərt, iynə kimi lifləri ilə seçilir. Yumşaq görünsələr də, bu kiçik ipləri çıxarmaq çox çətindir. Çünki asbest istiliyə davamlı olmaqla yanaşı, kimyəvi reaksiyalara məruz qalmır və bakteriya kimi bioloji agentlər tərəfindən parçalana bilməz.
Asbest həm davamlılığı, həm də yanğından mühafizə xüsusiyyəti ilə seçilən bir material idi. Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, asbest eramızdan əvvəl 2500-cü ildə məişət əşyalarını gücləndirmək üçün istifadə edilmişdir.
Məsələn, 1930-cu ildə arxeoloqlar Finlandiyanın ən təmiz gölü kimi tanınan Juojärvi gölünün sahilində basdırılmış saxsı qablar tapdılar. Sonrakı təhlillər göstərdi ki, dulusçuluq asbestdən istifadə edilərək bərkidilib.
Asbestin populyarlığı azalmadı və orta əsrlərdə asbest vacib bir əmtəəyə çevrildi. Eramızın 800-cü ildə Müqəddəs Roma İmperiyasının ilk imperatoru olan Böyük Karl diplomatik strategiya kimi nahar süfrələrindən istifadə edirdi. Müxtəlif mənbələrə görə, bu yeməklər zamanı stolun üstündə asbestdən toxunmuş qar kimi ağ parça olub. Böyük Karl qonaqlarını heyran etmək istəyəndə bu süfrəni yandıraraq özünü göstərdi.
Döyüş meydanlarında da öz yerini tapan asbest soyuq havada əsgərlərin zirehli geyimlərinin parçasına qatılırdı.
12-ci əsrdə asbest tikinti sənayesində bu gün bildiyimiz ən geniş yayılmış formada istifadə olunmağa başlanılıb. 2014-cü ildə aparılan araşdırmada Kipr adasındakı Bizans dövrünə aid tikililərin divarlarındakı freskaların altında gipsdə asbest lifləri aşkar edilib.
Tarixin əhəmiyyətli bir hissəsi üçün asbest qiymətli material kimi əziz tutulurdu. Əslində, Plininin fikrincə, o dövrdə asbest mirvaridən baha idi. Asbest dam örtüklərində çox yayılmış material idi.
Əsrlər boyu insanların diqqətini cəlb edən xüsusiyyətlərinə görə asbest müasir dövrdə yanğından mühafizə, möhkəmləndirici və istilik izolyasiya materialı kimi geniş istifadə olunur. Həmçinin 20-ci əsrdə asbest hətta su boruları üçün material halına gəlib.
Digər tərəfdən, hətta qədim dövrlərdə də asbestin zəhərli ola biləcəyinə dair göstərişlər var idi. Ancaq günümüzə yaxınlaşdıqca bu risk daha da nəzərə çarpır. Məsələn, 1899-cu ildə britaniyalı həkim bilavasitə asbestin səbəb olduğu ilk ölüm hadisəsini qeydə alıb. Ölən şəxs 33 yaşlı tekstil işçisi olub, asbest təsirindən ağciyərlərində fibroz olub.
Son illərdə bəzi ölkələrdə asbestin tamamilə qadağan edilməsi istiqamətində addımlar atılıb. Bu məsələdə ilk addım atan ölkələrdən biri 1999-cu ildə Böyük Britaniya olmuşdur. Ölkədə yeni tikililərdə asbestdən istifadə qadağandır, lakin köhnə tikililərdə asbest materialları yerində qalır. Bu binalar köhnəldikcə və aşınmaya uğradıqca zəhərli maddələr ayrılır. ABŞ-da Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi (EPA) asbestdən istifadənin qarşısını almağa çalışsa da, asbest idxalı davam edir.
Mənbə: hurriyyət.tr
Aynur Camal
