Rəqəmsal inqilab ədəbiyyatı öldürdü: Harri Potter bəşəriyyətin oxuduğu son kitab olacaq…
Demək olar ki, hər nəslin özünəməxsus böyük romantikası olub.
Bəziləri “Müharibə və Sülh” dövründə böyümək üçün şanslı idi, digərləri “Sakit Don”u oxudu və daha əvvəl yazılmış “Ustad və Marqarita” romanı yenidənqurma nəslinin İncilinə çevrildi. Millennialların beynəlxalq nəsli gənc sehrbaz Harri Potterin sərgüzəştləri haqqında çoxcildlik fantaziya kitablarını (dünyanın 200 ölkəsində 500 milyon nüsxə) uddu.
Amma tamamilə mümkündür ki, JK Rowling-in əsəri bəşəriyyətin oxuduğu son böyük romandır. Səbəb yaxşı yazıçıların olmaması deyil. Hər şey daha dramatikdir: müasir dünyada oxucular yox ola bilər. Fakt budur ki, rəqəmsal inqilab nəticəsində insanlar böyük və mürəkkəb mətnləri anlamaq qabiliyyətini itirirlər.
Bu, qadcetlər, sosial şəbəkələr və internet dövründə formalaşan yeni oxu tərzi ilə bağlıdır. Araşdırmalar göstərir ki, təkcə kağız kitablar deyil, həm də audiokitablar və elektron mətnlərin statistikasını nəzərə alsaq, 16-17 yaşlı yeniyetmələrin yaşlı nəslin nümayəndələrindən heç də az oxumadığı məlum olur. Üstəlik, yeniyetmələrin yarısı 30 yaşlı insanlardan bir il ərzində daha çox mətn mənimsəyir. Bir çoxumuz hər gün messencerlərdə və sosial şəbəkələrdəki səhifələrdə epistolyar janr dövründəkindən daha çox məktub yazırıq. Amma oxuduqlarımızın və yazdıqlarımızın keyfiyyəti dəyişib, Amerika Universitetinin dilçilik professoru Naomi Baron deyib.
Valensiya Universitetinin alimlərinin (470 min insanın iştirakı ilə 26 elmi məqalənin təhlili aparılıb) geniş icmal araşdırması belə nəticəyə gəlib ki, rəqəmsal oxumanın (messencerlər, sosial şəbəkələr, bloqlar) intellektin inkişafına təsiri 6-dır. Çap kitablarını oxumaqla müqayisədə 7 dəfə azdır. Mütəxəssislər bu fenomen üçün bir neçə izahat verirlər.
1. Rəqəmsal mətnin ədəbi keyfiyyəti adətən xeyli aşağı olur. Çatlarda, yazılarda və şərhlərdə müəlliflər adətən surroqat dildən istifadə edirlər: qrammatik qaydalara məhəl qoymurlar və ibtidai danışıq lüğətindən istifadə edirlər. Bu o deməkdir ki, eyni miqdarda oxunmasına baxmayaraq, rəqəmsal mətnlərin istifadəçiləri daha az söz ehtiyatına və mürəkkəb qrammatik strukturlardan istifadə etmək bacarığına malik deyillər.
2. Çoxlu sayda personajın iştirakı ilə uzun və mürəkkəb bədii mətnlərin oxunması daha çox intellektual zəhmət tələb edir. Burada yüksək səviyyəli diqqət və konsentrasiya tələb olunur. Rəqəmsal mətnlər daha qısadır və çox vaxt işgüzar xarakter daşıyır. Eyni zamanda, qurulmuş memlar tez-tez fikir və ya duyğuları ifadə etmək üçün istifadə olunur, məsələn: “Bunu necə bəyənirsən, Elon Musk?!” Beləliklə, müasirimiz bir cümlə ilə daxili təcrübələrin bütün palitrasını ifadə edə bilər, onun təsviri Lev Tolstoya minlərlə söz tələb edirdi (“Austerlitz səması” və ya “Andrey Bolkonskinin palıdı” haqqında keçidi xatırlayan hər kəs başa düşəcəkdir. ).
3. Kitabın fiziki xüsusiyyətləri: üz qabığının görünüşü, vərəqlərinin teksturası, qalınlığı və hətta qoxusu – çap nəşrlərinin oxunmasını ekrandan oxumaqdan daha yaddaqalan edir. Niyə? İnsanlar doğulduğu andan obyektlər aləmində yaşayır, ona görə də mətnin qablaşdırılması forması ilə məzmunun dərk edilməsi arasında əlaqə var. Kitab oxuduqca şüurunuzda onun bir növ mental xəritəsini yaradırsınız. Bir epizodu xatırlayarkən, oxucu mövzu teqlərini rəhbər tutur: bu harada idi? — əvvələ, yoxsa sona yaxın? Fəslin əvvəlindən uzaqda, yoxsa ortada? Səhifədə paraqraflar necə düzülmüşdü? Səhifələrin vizual coğrafiyası məlumatın başa düşülməsinə və yaddaşda saxlanmasına kömək edir. Rəqəmsal formatda siz əslində eyni ölçüsüz səhifəni oxuyursunuz.
4. İnformasiya istehlakının rəqəmsal üsulu özlüyündə diqqəti cəmləşdirməyə kömək etmir, əksinə impulsivlik və daim diqqətdən yayınma meylini inkişaf etdirir. Bu təkcə kitab oxumağa aidedilmir. Kino zalında biz filmə bütöv baxmalı oluruq. Lakin eyni filmə noutbukda baxırıqsa, o zaman fikrimiz dağıla bilir, çünki biz bunu istədiyimiz vaxt düymə ilə dayandıra bilirik.
Buzzers iki dünyada həyata uyğunlaşır: real və rəqəmsal.
Yeni oxu formatının həm müsbət, həm də mənfi cəhətləri var. Daim əsas süjetdən yayınmaq və əlavə məlumat axtarmaq üçün İnternetə dalmaq istəyi maraq əlaməti kimi qəbul edilə bilər. Və təfərrüatlardan qaçınmaq – bu, spartalıların çox qiymətləndirdiyi qısalıq deyilmi? Axı biz hələ də oxuduğumuz kitablardan kral Leonidasın Kserksin silahlarını təslim etmək təklifinə möhtəşəm cavabını xatırlayırıq: “Gəlin və götürün”. Düzdür, xatırlamalıyıq ki, qədim Yunanıstanın sivilizasiyaya bir filosof, rəssam, yazıçı və ya alim verməyən yeganə polisi Sparta idi. Xoşbəxtlikdən, sivilizasiyanın tənəzzülü ilə bağlı tutqun düşüncələri qovmağa imkan verən məlumatlar ortaya çıxdı. Gənclər, prinsipcə, daha çox oxumağa başlayıblar – həm bizim, həm də xarici tədqiqatlar bu barədə danışır. Beləliklə, Amerika Kitabxana Assosiasiyası bildirir ki, orta hesabla 13-25 yaş arası ayda bir audiokitab dinləyir, bir elektron kitab oxuyur və iki yarım çap kitab oxuyur. Bir az yaşca böyüklər isə əsasən çap olunmuş kitab oxuyur.
Ali İqtisadiyyat Məktəbinin əməkdaşlarının araşdırması isə göstərdi ki, gənclər müasir ədəbiyyatı oxumadıqları üçün tirajlar azalır. Onları maraqlandıran bədii kitablar ötən əsrin 60-cı ilinə qədər yazılmışdır. Əsas bestsellerlər arasında Remarkın “Üç yoldaş”, Tolstoyun “Müharibə və Sülh”, Dostoyevskinin “Cinayət və Cəza” əsərləri var. Yeniyetmələr bu kitabları götürürlər, çünki onlar dünyanın mənzərəsini bilməkistəyirlər. Uşaqlar bu kitabların onlar haqqında yazıldığına inanırlar.
Mənbə: mail.ru
Aynur Camal
