Güclü ordusu olan hərbi cəhətdən qüdrətli ölkənin “geri qalmış” ölkəyə məğlub olması ilk dəfə deyildi. Fransa Hind-Çindəki müstəmləkələrini saxlaya bilmədiyi və ABŞ Vyetnamda uduzduğu kimi, Sovet qoşunları da öz məqsədlərinə çatmadan Əfqanıstanı tərk edəcəklər.
“Yeni Gundem” tarixi faktlarla mövzunu araşdırıb.
Bir neçə təcavüzkar ölkə öz bədənlərini sınaqdan keçirib və qarpız qoltuqlarından düşdüyündən Əfqanıstanı dağıtmaq asan məsələ deyil. Əksəriyyəti keçilməz dağlardan ibarətdir, yayda isti, qışda isə kəskin soyuqdur. Yaşayış vadiləri çox dardır, dağ keçidləri ilin çox hissəsini qarla örtür. Əfqan qəbilələri daim bir-biri ilə döyüşür və kişilərin çoxu ya ov, ya da döyüş üçün silahdan necə istifadə etməyi bilir.
1979-cu ilin dekabrında Sovet nəqliyyat təyyarələri Əfqanıstanın kommunist hökumətinə yardım adı altında Kabil şəhərinə qoşun daşımağa başladı. Əslində bu, ölkəni ələ keçirmək üçün yaxşı planlaşdırılmış bir kampaniya idi. Tezliklə yeddi motoatıcı və bir hava-desant diviziyası Əfqanıstan sərhədini keçdi və sürətlə böyük şəhərləri və əsas yolları ələ keçirdi. İki il ərzində Əfqanıstandakı sovet hərbi kontingenti 110 min nəfərə qədər artdı. Daha 30-40 min nəfər isə Əfqanıstanla qonşu olan Türkmənistan, Özbəkistan və Tacikistanda ehtiyatda saxlanılıb.
Sovet ordusu qurudan geniş miqyaslı işğala başlamaq üçün 1980-ci ilin mart ayına qədər gözlədi və bu vaxta qədər Əfqanıstan torpağındakı qar örtüyünün çox hissəsi əriməyə başlamışdı. Keçmişdə dindar və yadelli işğalçılardan küsmüş əfqanlar müqavimətə hazırlaşmaq üçün dağlara çıxmışdılar.
Leonid Brejnev və Sovet silahlı qüvvələrinin komandanlığı hərbi əməliyyatın əsas hissəsinin Əfqanıstanın kommunist hökumətinin qüvvələrinin üzərinə düşəcəyini düşünürdülər və çox yanıldılar. Əfqan ordusundan xeyli sayda hərbi qulluqçu öz silahları ilə qaçır, sovet qoşunları isə yerdə qalanları tərksilah edir və təkbaşına hərbi əməliyyatlar keçirməyə məcbur olurlar. Bu, çox çətin bir iş oldu, çünki sovet qoşunları 1945-ci ildən müharibə görməmişdilər və 18-20 yaşlı əsgərlərin əksəriyyəti döyüşə hazır deyildilər.
Əvvəlcə sovet generalları İkinci Dünya Müharibəsində Hitler Almaniyasına qarşı özünü çox yaxşı sübut etmiş bir taktikadan istifadə etdilər. Onlar hücumu diqqətlə planlaşdırdılar, bütün əməliyyatlara ciddi nizam-intizam və mərkəzləşdirilmiş nəzarət yaratdılar, çoxlu sayda ağır tanklara və zirehli transportyorlara arxalandılar. Lakin hər iki tərəfdən hündür dağlarla əhatə olunmuş dar dərələrdə belə birliklər asanlıqla pusquya düşür, tank əleyhinə mina və mərmilərlə məhv edilirdi. Üsyançılara qarşı döyüşmək üçün Şimali Vyetnamdan hərbi ekspertlər Əfqanıstana cəlb edilib, lakin SSRİ Müdafiə Nazirliyinin Əfqanıstandakı əməliyyat qrupunun rəhbəri Sergey Sokolov onların tövsiyələrini rədd edib.
Vyet Konq və Şimali Vyetnam Ordusundan fərqli olaraq, əfqan üsyançıları (mücahidlər) heç vaxt vahid cəbhə kimi vuruşmayıblar. Ölkə ərazisində saysız-hesabsız silahlı dəstələr (əksəriyyəti tayfa könüllü orduları) mövcud idi. Mücahidlər 2 milyon insanın qaçdığı Pakistanda təlim düşərgələri qurmuşdular. Onlar Pakistan vasitəsilə Səudiyyə Ərəbistanı və antikommunist ideologiyaya sadiq olan digər müsəlman ölkələrindən dəstək aldılar. Mücahidlər Şimali Qafqaz alpinistləri, Rif və Əlcəzairdəkinə bənzər partizan döyüşü taktikalarından istifadə etməyə başladılar. Əvvəlcə onların silahları çox zəif idi – əllərində yalnız köhnə ordu tüfəngləri və Pakistan bazarlarından alınan Kalaşnikov avtomatları var idi. 1982-ci ilə qədər onların ixtiyarında qumbaraatan və tank əleyhinə minalar var. Mücahid karvanları qatır, dəvə və ya yük maşınları ilə əsasən gecələr hərəkət edirdi. Bəzən hətta gündüzlər də qorxmadan Sovet qoşunlarının yaxınlığında yürüş edirdilər.
Mücahidlərin hərbi bazalara və quru qoşunlarına hücumunun qarşısını almaq üçün SSRİ Əfqanıstana çoxlu təyyarələr göndərdi. Onlarla hava bazası yaradılıb ki, onlardan ən böyüyü ölkənin şimalındakı Baqrom hərbi hava bazası olub. Təhlükəli yolların qarşısını almaq üçün An-12 və An-26 turbovintli nəqliyyat təyyarələri ilə qoşunlar və silahlar daşınıb. Bombardmanda MiQ-21 və MiQ-23 reaktiv qırıcılarından, Su-24 və İl-28 cəbhə bombardmançılarından istifadə edilib. Ən böyük rol helikopterlərə verildi. 1981-ci ilə qədər Əfqanıstandakı Sovet qoşunlarının 500-dən 700-ə qədər vertolyotu var idi: Mi-6 və Mi-8 helikopterləri qoşunların daşınması üçün istifadə olunurdu, lakin NATO təsnifatına görə qondarma Hindistan, SSRİ-də “uçan tank” və qondarma “timsah” Mi-24 döyüşlərdə iştirak etdi.
1982-ci ilə qədər Sovet ordusu aviasiyadan daha səmərəli istifadə etməyi öyrənmişdi. Qoşunlar Baş Qərargahdan hər hansı əməliyyat keçirmək üçün icazə istəmək əvəzinə, qərar verməyi yerdəki komandirlərin öhdəsinə buraxaraq, quruda və havada hərəkətlərini əlaqələndirməyə başladılar.
Helikopterlər yoldakı pusquların təmizlənməsində çox təsirli olub. Əsgərləri dərələrdən keçirib piyada və tank hissələrinin hərəkət etdiyi dağ silsilələrinə gətirirdilər. Helikopterlər də mücahid karvanlarını pusquya salan xüsusi bölmələri daşımağa başlayıb. Sovet qoşunları üsyançıların nəzarətində olan rayonları qanlı bombalamağa başladılar. Əkin sahələrinə və cığırlara minlərlə piyada əleyhinə mina atdılar. ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi SSRİ-ni “sarı yağış” adlı zəhərli qazdan istifadə etməkdə ittiham edib, lakin mücahidlərin nəzarətində olan rayonlarda işləyən “Sərhədsiz Həkimlər” humanitar təşkilatının nümayəndələri bunu təsdiq edə bilməyiblər.
Lakin Əfqanıstanda, Vyetnamda olduğu kimi, hava üstünlüyü və atəş gücündə böyük üstünlük qələbə üçün kifayət qədər təminat deyildi. Məlum olub ki, yüksəklikdə vertolyotlar yükün yalnız yarısını daşıya bilir. Əfqanıstanın istisi, qum fırtınası və güclü küləkləri helikopter texnikasına mənfi təsir göstərməyə başlayıb. Onlara qulluq etmək də çox çətin idi və göstərilən tələblərə cavab vermirdi. Helikopterlər və alçaqdan uçan nəqliyyat təyyarələri havaya qalxıb yerə enərkən yerdən hədəf almaq asan idi.
Əvvəlcə mücahidlər ağır pulemyotlardan istifadə edirdilər. Lakin tezliklə Sovet yer-hava yer-hava raket sistemləri “Strela-2” oldu. Onların Əfqanıstana Misirdən və ya Çindən gətirildiyi güman edilirdi, lakin fərziyyələrin ən güclüsü kimi KZRT-nin Beyrutdan qovulan Fələstin Azadlıq Təşkilatının yaraqlıları tərəfindən mücahidlərə çatdırıldığı göstərildi. İsrail qüvvələri. Bu sistemlərin istifadəsi təyyarələri və helikopterləri daha yüksəklərə qalxmağa məcbur etdi, nəticədə onların raketləri və bombaları dəqiqliyini itirməyə başladı. 1986-cı ilə qədər Sovet qoşunları daha 500-ə yaxın təyyarə itirdi.
1986-cı ildən sonra Böyük Britaniya mücahidləri yüzlərlə Blowpipe zenit-raket kompleksləri ilə təchiz etməyə başladı. Və sonra ABŞ, mənim düşmənimin düşməni, dostum adından hərəkət edərək, Pakistana 2700 “Stinger” zenit-raket kompleksi çatdırdı, bəziləri (amma hamısı deyil) mücahidlərin əlinə keçdi. Stingers cəmi 13,5 kq ağırlığında idi və onları çiynində daşımaq asan idi. Onunla təxminən 5 km uzaqlıqdakı bir təyyarəni dəqiq nişan almaq mümkün idi. Əvvəlcə ABŞ Stinqersin gündə bir təyyarəni məhv etdiyini iddia etməyə başladı. Tezliklə Sovet Hərbi Hava Qüvvələri zərbədən yayınmaq üçün istilik tələlərini atmağı və daha yüksək hündürlüklərə qalxmağı öyrəndi. Bu, həm vurulan təyyarələrin sayını, həm də bombardmanların dəqiqliyini azaltmağa başladı.
Stingers, əlbəttə ki, SSRİ üzərində təkbaşına qalib gəlmədi. Lakin onlar yüksək motivasiyalı mücahidlərlə yaxşı silahlanmış, lakin müharibədən heç nə qazana bilməyən sovet əsgərləri arasında müharibənin uzadılmasına kömək etdilər.
Havada texniki üstünlük SSRİ-də qalsa da, müharibə və bahalı təyyarələrin itirilməsi sovet iqtisadiyyatını iflasa uğratdı və SSRİ-nin bir çox siyasi və iqtisadi problemlərlə üzləşdiyi bir vaxtda ölkədəki siyasi vəziyyətə çox mənfi təsir etdi. təbiət göstərdi 1988-ci ilin aprelində Sov.İKP-nin rəhbəri Mixail Qorbaçov sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılması barədə göstəriş verdi. 1989-cu ilin fevralına qədər bütün qoşunlar çıxarıldı və Sovet İttifaqı dağılmağa başladı. Fransa Hind-Çindəki müstəmləkələrini və Vyetnamda itirdiyi ABŞ-ı saxlaya bilmədiyi kimi, Üçüncü Dünya ölkəsi də çox fərqli bir müharibə növü ilə mübarizə aparmaq üçün nəzərdə tutulmuş ağır silahlı super dövləti çökdürə bildi.
SSRİ Əfqanıstanda “şapalaqlanan” yeganə ölkə deyildi. Daha sonra “Taliban”a qoşulan mücahidlər ABŞ ordusunun timsalında uğurlu kampaniyalarının növbəti səhra sınağı keçiriblər. Əfqanıstan müharibəsindən sonra böyük döyüşdə iştirak etməyən Rusiya ordusu Ukraynada növbəti dəfə belə bir uğursuzluqla üz-üzə qalıb.
Fərahim Rəhimov
