Aqşin Yeniseyin yaradıcılığıyla ilk yaxın tanışlığım onun bir şeiri üzərinə layihə yazmağımla başlayıb. Sonra davamlı olaraq özümə maraqlı məqalə və şeirlərini də oxumuşam.
Sonuncusu olmamaq ümidiylə əlimə aldığım bu kitab haqqında məni son bir ildə düşündüyümdən daha artıq düşündürdüyü üçün yazıram.
Aqşin bəy Yeniseyin bu romanı güzgü mahiyyəti daşıyır. Oxucu ya bu güzgünün qarşısında sınır, ona tabe olur, ya da dözə bilməyib, güzgünü sındırır. Romanın iki fərqli sujet xəttinin arasında təxminən 4 km məsafə var. Əgər bir tərəfdə Musa tək başına bayıl həbsxanasına qarşı döyüşürdüsə, digər tərəfdə Rza kəsilmiş barmağını boynundan asırdı. Müəllif tərəzinin bir gözünə bir kilo dəmir, digər gözünə isə bir kilo pambıq qoyub. Bu tərəflərdən hansının ağır, hansının yüngül gəlməsi oxucudan asılıdır.
Ümumilikdə “Tarix və Tale” nin şair tərəfindən yazıldığı açıq-aşkar bəlli olur. Roman epik-lirik növdə yazılmış əsərlərə bənzəyir. Sadəcə fərq ondadır ki, yazar janr standartlarına uyğun olaraq nəsrlə yazıb. Müəllifin əksəriyyətlə işlətdiyi uğurlu metaforaların oxucunun gözünü bağlamaq məqsədi güddüyünə inanmıram. Bu günə qədər hindli sehirbazların kobrasına, ərəb vədi şərab və huriyə, bir də rus arağına hipnoz olan düşərgə sakinlərinin bu günkü bəzi sələfləri də elə eyni həvəslə estafeti davam etdirirlər. Əslində, kitab özü də bir növ hipnoz xarakteri daşıyır. Müəllif obrazları pasiyent misalı hipnoz edib danışdırır, oxucu isə bəzən eyni problemli xəstə yaxını kimi bu prosesləri izləyir.
Keçmişi xatırlamağa məcbur edildikcə emosianallaşan personajlar elə bil 10-dan geri sayılmamış ayılır və o dəqiqə də ölürlər. Bu, bir neçə dəfə və romanın hər iki sujet xəttində təkrarlanır. Obrazların gələcək inkişafı üçün heç bir işıq görünmür. Sanki ümumi kompozisiya ayaq-baş olub. Hadisələrin ərşə çatdığı məqam finala çox yaxındır. Onların həyatında baş verən bir-iki fiziki dəyişikliyi nəzərə almasaq, romanın əvvəlində necə idilərsə elə də qalırlar. Düşünürəm ki, yazar, obrazları müəyyən bir zaman kəsimində sıxışdırıb. Bəzilərinin keçmişini, bəzilərinin isə gələcəyini əsirgəyib. Məsələn, İsanın uşaqlığıyla bağlı nə qədər böyük təsəvvürümüz yaranırsa, fantaziyamıza nə qədər güc versək də, eyni təsəvvür onun həbsxanada keçirdiyi müddət üçün yaranmır.
Hətta elə bil müəllif ölümə göndərdiyi məhbusları belə bəzi əsas qəhrəmanlarından daha çox sevərək yazıb. Oxucu sujetin əvvəlindən sonuna qədər obrazların sadəcə psixoloji metamarfozunu görür. Bəlkə yazan üçün də elə bu cür maraqlıdır. Əsas qəhrəmanlarla empatiya qurmaq mümkündü lakin müəllifin bəzi fəlsəfi fikirlərinin qəhrəmanlara ağır gəldiyini istər-istəməz hiss edirsən. Ya da biz elektrik ustası işləyən atanın, qəzetdə çalışan oğlunun yazmış olduğu hekayələrinə düzəliş etməsinə öyrəşməmişik.
Bütün qəhrəmanlara aid olmasa da, bəzi qəhrəmanların real həyat prototipi olduğunu təxmin etmək olur.
Əgər XIX əsrdə Əli bəy Hüseynzadə gələcək üçün türk qanlı, müsəlman imanlı, avropalı qiyafəli fədailər axtarırdısa, Aqşin Yenisey bir qədər də keçmişə gedib, bu fədailərin əcdadlarını 21-ci əsr pəncərəsindən belə xarakterizə edir: Genlər türk-monqol, beyin hind-fars, inanc və əxlaq ərəbləşmiş yəhudi, tərbiyə və təhsil rus mənşəli…
Məhəmməd Hadinin bir vaxt əlbəəl satdığı şeirlərinin bənzər taleyini yaşayan, fəqət janrını və məzmununu dəyişərək, başqa müəlliflərin şinelindən olmasa da mavi gödəkçəsindən çıxan ədəbiyyat nümunələrinin ölkəmiz də hələ də var olduğu bir şəraitdə, belə bir materialın kitaba çevrilə bilməsi uğurdur.
Teatrımızın kinomuzdan, kinomuzun isə ədəbiyyatımızdan betər olduğu və sənətkarlarımızın da sənətdən əvvəl Covidə yoluxduğu bir dönəmdə belə əsərlərin ortaya çıxması az qala insanı “ağladır”. Sadəcə bir əmma var ki, bu kitab və bu müəllif bizim mürgülü təbiətimizə uyğun gəlmir. Sutkanın 10 saatını yatan bu kəsləri, bir gözü açıq mürgü vuranda da baş uclarındakı, adını qədim afrika qəbilələrindən alan və öz qəbilələrinə sadiq qalaraq qətiyyən azərbaycanlı kimi danışmayan vərəq israfının qəhrəmanları oyadırlar.
Oyadırlar ki, qarşıdan gələn növbəti novruz bayramında, ocağı alışdırmaq üçün istifadə olunmasınlar.
Ali Fuat
